در هنگام نشت مواد رادیواکتیو، رعایت الزامات ایمنی و بهداشت به‌ویژه برای حفاظت از کارکنان، عموم مردم و محیط زیست ضروری است.
این الزامات بر پایه استانداردها و دستورالعمل‌های بین‌المللی از جمله توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و کمیسیون بین‌المللی حفاظت رادیولوژیکی (ICRP) تدوین شده‌اند.
در ادامه، الزامات ایمنی و بهداشتی هنگام نشت مواد رادیواکتیو به همراه استناد به استانداردهای بین‌المللی آورده شده است:
1. اطلاع‌رسانی فوری و ارزیابی حادثه • اقدامات: بلافاصله پس از نشت، ارزیابی اولیه خطر، شناسایی نوع ماده رادیواکتیو، میزان و مسیر نشت انجام شود.
• استاندارد مرتبط: • IAEA GSR Part 7: Preparedness and Response for a Nuclear or Radiological Emergency
• IAEA Safety Guide No. GS-G-2.1 2. تخلیه یا محدود کردن دسترسی •
اقدامات: تعیین و نشانه‌گذاری مناطق تحت تأثیر، جلوگیری از دسترسی افراد غیرضروری، و اجرای منطقه‌بندی تابشی (مناطق کنترل‌شده،
محدودشده، و آزاد)• استاندارد مرتبط:
3. حفاظت فردی (PPE) • اقدامات: استفاده از تجهیزات حفاظت فردی متناسب با نوع آلودگی (ماسک‌های فیلترکننده، لباس حفاظتی، دستکش، پوشش چشمی و کفش محافظ). • استاندارد مرتبط:
• IAEA TECDOC-1162: Assessment of Protective Equipment • ISO 16637:2016 (Radiation protection Monitoring of workers)
4. پایش محیطی و فردی (Monitoring) • اقدامات: انجام پایش‌های محیطی (با دوزیمتر، آلودگی‌سنج، اسپکترومتری) و فردی (با دوزیمتری پرسنلی)،
مستندات نتایج. • استاندارد مرتبط: • IAEA Safety Guide RS-G-1.2 و RS-G-1.3 • ICRP Publication 75 (Individual Monitoring for Internal Exposure)
5. کاهش آلودگی
(Decontamination) • اقدامات: حذف آلودگی از سطوح، تجهیزات و افراد آلوده؛ استفاده از محلول‌های مناسب و حذف مواد زائد رادیواکتیو. • استاندارد مرتبط: • IAEA TECDOC-1449: Decontamination techniques • ISO 8690:1988 (Measurement of surface contamination)
6. مدیریت پسماندهای رادیواکتیو •
اقدامات: جمع‌آوری، برچسب‌گذاری و ذخیره موقت پسماندها در ظروف مخصوص، انتقال طبق دستورالعمل. • استاندارد مرتبط: • IAEA Safety Standards: Predisposal Management of Radioactive Waste (GSG-1) • IAEA SSR-5: Disposal of Radioactive Waste
7.گزارش‌دهی و بررسی حادثه • اقدامات: تهیه گزارش رسمی، تحلیل ریشه‌ای حادثه، تدوین اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه. • استاندارد مرتبط: • IAEA Incident and Emergency Centre (IEC) guidelines • ISO 14001 (مدیریت محیط‌زیست در شرایط اضطراری)
8. آموزش و تمرین‌های دوره‌ای • اقدامات: آموزش پرسنل در مورد روش های پاسخ به نشت، انجام مانورهای اضطراری منظم. • استاندارد مرتبط: • IAEA Safety Guide No. GS-G-2.1 • ICRP General Recommendations
لباس حفاظتی نوع A (Type A Suit) لباس نوع A برای شرایطی طراحی شده است که خطر بسیار بالاست، مانند زمانی که فرد در معرض مواد رادیواکتیو بسیار خطرناک، به‌ویژه به شکل گاز، بخار یا ذرات معلق هوابرد قرار دارد.این نوع لباس کاملاً بسته و بدون هیچ‌گونه درز نفوذپذیر است و کل بدن، صورت، چشم و دستگاه تنفسی را کاملاً می‌پوشاند. سیستم تنفس با هوای مستقل (SCBA) معمولاً داخل لباس قرار می‌گیرد تا محافظت کامل در برابر گازها و بخارات سمی فراهم شود.
لباس‌های ضد گاز و شیمیایی پایش مدل Tex.PLUSE GP -34000 یا مشابه آن TEXPRO NBC/ 40000 ، نمونه‌هایی از نوع A,Bهستند که معمولاً در محیط‌های با ریسک پرتوی بالا و آلودگی شدید (مثلاً نشت رادیوایزوتوپ‌های گازی یا آئروسل‌شده) استفاده می‌شوند.
لباس حفاظتی نوع B (Type B Suit) لباس نوع B مدل Texpro/ 40000برای شرایطی استفاده می‌شود که خطر اصلی از طریق استنشاق یا تنفس است، اما میزان تماس پوستی مستقیم با ماده کمتر یا کنترل‌شده‌تر است.این لباس هم از سیستم تنفسی مستقل (SCBA) بهره می‌برد، اما برخلاف نوع A، این سیستم معمولاً خارج از لباس قرار می‌گیرد. در عوض، لباس از نظر مقاومت در برابر نفوذ مایعات و ذرات محافظت مناسبی دارد، ولی به اندازه نوع A در برابر بخارات و گازها محافظت نمی‌کند.
این نوع لباس در عملیات‌هایی مانند پاک‌سازی آلودگی، ورود به مناطق کم‌خطرتر یا عملیات امداد و نجات اولیه در محل حادثه کاربرد دارد. TEXPRO NBC -40000 یا GP34000 TEX.PLUSE از جمله لباس‌های رایج نوع B هستند.
نکات مهم برای انتخاب لباس مناسب :1. اگر نوع ماده رادیواکتیو فرّار، گازی یا به‌صورت آئروسل باشد (مانند ید-کربن اکتیو در حالت گازی)، حتماً باید از لباس نوع A استفاده شود.
2. اگر ماده رادیواکتیو به‌صورت مایع یا ذرات جامد است و در یک محیط نسبتاً کنترل‌شده هستید، لباس نوع B کفایت می‌کند.
3. در هر دو مورد، استفاده از دستکش‌های مقاوم، چکمه‌های ضدآلودگی، شیلد صورت یا عینک ایمنی، و دوزیمتر فردی الزامی است. در حوادث نشت مواد رادیواکتیو، انتخاب لباس‌های حفاظتی باید متناسب با سطح خطر، نوع ماده رادیواکتیو و نوع مواجهه (آلودگی یا تابش) باشد.
بر این اساس، لباس‌های حفاظتی در شرایط اضطراری به‌ویژه طبق استانداردهای HAZMAT (مواد خطرناک)، به نوع A (Type A) و نوع B (Type B) دسته‌بندی می‌شوند.
در ادامه، لباس‌های مناسب برای نوع A و نوع B همراه با کاربرد آن‌ها توضیح داده شده است:
لباس حفاظتی نوع A (Type A Suit)
کاربرد:• برای مواجهه با خطر بسیار بالا
• تماس مستقیم یا نزدیک با مواد رادیواکتیو فرّار (مخصوصاً گازی یا آئروسل‌ها)
• محیط‌هایی با احتمال تابش شدید گاما یا نوترون همراه با آلودگی سطحی یا داخلی
ویژگی‌ها:• کاملاً مهر و موم شده و ضد نفوذ
• همراه با سیستم تنفسی مستقل (SCBA) داخل لباس
• حفاظت کامل از پوست، چشم، دستگاه تنفسی و غشاهای مخاطی
• مقاوم در برابر نفوذ گازها، بخارات، ذرات و مایعات خطرناک
نمونه لباس ها: • Level A Encapsulated Suit (مانند: Payesh GP 34000 ) و يا GP 32000) • SCBA داخلی یا کوله‌ای
• دستکش و چکمه متصل یا قابل جوش با زیپ مخصوص این لباس
لباس حفاظتی نوع B (Type B Suit)کاربرد:
• برای شرایطی که تمرکز اصلی روی حفاظت تنفسی است و خطر تماس پوستی پایین‌تر است.
• مواجهه با مواد رادیواکتیو مایع یا ذرات معلق
• عملیات پاک‌سازی، امداد یا نمونه‌برداری
ویژگی‌ها:• محافظت بالا برای سیستم تنفسی (SCBA خارج از لباس)
• محافظت پوستی متوسط تا بالا (در برابر مایعات و ذرات ولی نه گازها)
• نسبت به نوع A سبکتر و راحت‌تر
نمونه لباس: Tex pro nbc 40000 payesh مدل • استفاده از SCBA خارجی • دستکش و چکمه ضد مواد شیمیایی (جداگانه و مقاوم) با زیپ مخصوص 
تفاوت اصلی نوع A و B:
ویژگی Type A/ Type B SCBA داخل لباس خارج از لباس نفوذ ناپذیری کامل (گاز، بخار، ذره) محدود به مایعات و ذرات کاربرد خطر بسیار بالا، مواد فرّار، گازها خطر متوسط، مواد مایع یا ذره‌ای راحتی استفاده کم (سنگین و گرم) بیشتر از A منابع استاندارد بین‌المللی:
• NIOSH/OSHA/EPA – Level A & B PPE Definitions •
NFPA 1991 (برای لباس سطح A)
• NFPA 1992 (برای لباس سطح B)
• ماسک نیم‌صورت با فیلتر P100 یا ماسک n99 شرکت پایش برای محافظت در برابر ذرات معلق حاوی رادیونوکلئیدها (مخصوصاً آلفا و بتا).
فیلترهای جاذب می‌توانند تا 99.97٪ ذرات بسیار ریز را جذب کنند.
مناسب برای کارهای با سطح آلودگی پایین تا متوسط.
• ماسک تمام‌صورت با فیلتر شش حالته جهت محافظت کامل از دستگاه تنفسی، چشم و صورت در
برابر بخارات شیمیایی و ذرات رادیواکتیو.
ترکیب فیلترهای ABEK-P3 امکان مواجهه با گازها، بخارات سمی و ذرات را فراهم می‌کند.
• سیستم تنفس با هوای مستقل (SCBA) برای شرایط اضطراری یا محیط‌های فاقد اکسیژن یا دارای بخارات خطرناک.
این دستگاه‌ها هوای فشرده مستقل تأمین می‌کنند و حفاظت کامل تنفسی را فراهم می‌نمایند. در شرایط بحرانی مثل نشت گاز رادیواکتیو (آلودگی گسترده تنفسی)
استفاده می‌شود.
2. لباس‌های حفاظتی (Protective Clothing)
• لباس ضدآلودگی (مانند ۳۴۰۰۰ Texpro payesh) این لباس‌ها از نفوذ ذرات و قطرات آلوده به رادیواکتیو جلوگیری می‌کنند.
برای محافظت در برابر آلودگی سطحی و تماس با مواد آلفا و بتا استفاده می‌شوند.
• لباس کاملاً مهروموم‌شده با اتصالات پوشیده و درزدار برای شرایط نشت شدید، لباس‌های با درزهای جوش‌خورده یا درزپوش شده ضروری‌اند تا از نفوذ گازهای رادیواکتیو یا ذرات معلق جلوگیری شود.
3. دستکش محافظ (Protective Gloves)
• دستکش نیتریلی یا لاتکس سنگین برای جلوگیری از تماس مستقیم با آلودگی سطحی و مایعات آلوده.
در برابر آلفا و بتا بسیار مؤثر است.
• دستکش سربی (در صورت تابش گاما بالا) در موارد خاصی که خطر تابش گامای شدید وجود دارد (مانند منابع باز)، دستکش‌های با لایه سربی نازک استفاده می‌شوند.
البته محدود به زمان‌های کوتاه به دلیل وزن زیاد.
4. کفش و پوشش‌های پا (Foot Protection)
• پوشش کفش ضدشیمیایی \پایش PX-3000 برای محافظت از کفش در برابر آلودگی سطحی محیط.
پس از خروج از منطقه آلوده، باید دفع شود.
• پاپوش شیمیایی PX3000/ مقاوم در برابر مواد شیمیایی در صورت تماس با مواد آلوده مایع، چکمه‌هایی با مقاومت بالا ضروری است.
باید قابلیت شستشو و ضدعفونی‌پذیری داشته باشند. 5. محافظت چشمی و صورت (Eye & Face Protection) • عینک ایمنی ضد بخار با پوشش جانبی برای جلوگیری از ورود ذرات آلوده به چشم. • شیلد صورت (Face Shield) هنگام خطر پاشش مواد مایع آلوده یا فعالیت‌هایی که احتمال پرتاب ذرات دارد، استفاده می‌شود.
6. دوزیمتر و تجهیزات پایش فردی
• دوزیمتر فردی (TLD یا دیجیتال) برای ثبت دوز دریافتی پرسنل در طول عملیات.
الزاماً باید توسط هر نفر حمل شود.
• هشداردهنده پرتوی قابل‌حمل (Alarm Dosimeter) جهت هشدار در صورت بالا رفتن ناگهانی دوز تابش.
